الگوی مصرف روزنامه در ایران مدام در حال تغییر است. این دگرگونی متاثر از عوامل مختلف سیاسی– اجتماعی، فرهنگی و نیز فنی- حرفه‌ای است. انتشار روزنامه های جدید، انتشار روزنامه های تخصصی، توقف و تعطیلی برخی از روزنامه ها و ورود نسل های جوان به جرگه روزنامه خوانان کشور مصرف روزنامه را پیوسته متاثر می سازد.به همین دلیل ثبت داده ها و اطلاعات مرتبط با رفتار مصرف روزنامه در بین شهروندان در فاصله های زمانی نزدیک تر ضرورت و اهمیت بیشتری پیدا می کند.
بررسی الگوی مصرف روزنامه در شهر تهران به عنوان نمونه معرفی از وضعیت روزنامه خوانی در کشور، با همین هدف طی دهه اخیر در معاونت مطبوعاتی و امور تبلیغاتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام می شود.
آخرین بررسی در این زمینه در دهه اول اسفند ماه سال 1385 در سطح مناطق بیست و دو گانه شهر تهران و با توجه به محورهای زیر به اجرا درآمد:
الف) تعیین میزان خوانندگان عام روزنامه، تناوب روزنامه خوانی
ب ) تعیین مدت زمان روزنامه خوانی و بررسی میزان تاثیر عوامل مختلف بر آن
ج ) تعیین تعداد خوانندگان هر روزنامه و شناسایی موضوعات مورد علاقه مخاطبان
د ) شناسایی نحوه تهیه روزنامه و زمان و مکان روزنامه‌خوانی شهروندان
ه ) شناسایی روزنامه‌های مورد پسند فعلی، قبلی و معیار انتخاب روزنامه
و ) سنجش میزان رضایت از وضعیت اطلاع‌رسانی و آزادی اطلاع‌رسانی روزنامه‌ها
ز ) سنجش میزان اعتماد به اخبار روزنامه‌ها در مقایسه با رسانه رادیو و تلویزیون
ح ) تعیین میزان استفاده از سایر رسانه‌ها برای کسب اطلاع از مسایل جامعه
ط ) مقایسه روند تغییرات در الگوی مصرف روزنامه در بین شهروندان تهرانی
بررسی حاضر که به سفارش دفتر مطالعات و توسعه رسانه‌ها انجام شده است در فاصله زمانی سه سال و نیم با آخرین مطالعه در این زمینه قرار دارد. بررسی قبلی در نیمه تیر ماه سال 1382 انجام شد. برای گردآوری داده‌ها از چارچوب و ساختار پرسشنامه قبلی استفاده شده‌است. اما پرسش‌های تازه‌ای نیز به آن اضافه شده و تغییراتی نیز در برخی پرسش‌ها صورت گرفته‌است.هر چند تغییر رویکردی و یا کیفی در الگوی مصرف روزنامه در بین شهروندان تهرانی دیده نمی‌شود اما دگرگونی‌های کمی که در رفتار مطالعه روزنامه گروه‌های مختلف اجتماعی پدیدار شده است ضرورت تأمل و توجه سیاستگذاران و مسئولان عرصه فرهنگی کشور را می طلبد.
گزارش این بررسی در سه سطح تنظیم وارائه شده است:
سطح اول، نکات برجسته‌ای از یافته های گزارش برای مروری کلی است؛
سطح دوم، خلاصه‌ای از یافته‌ها را ذیل محوربندی گزارش اصلی نشان میدهد؛
سطح سوم، متن کامل گزارش بررسی شامل شرح تفصیلی یافته‌ها به همراه جداول و نمودارهای ذیربط در مقایسه با یافته‌های مشابه در طرح‌های پیشین قابل دستیابی است.
برجسته‌ترین یافته‌ها
- 4/71 درصد افراد نمونه به‌نحوی روزنامه می‌خوانند. این میزان در تیرماه سال 1380، 1/84 درصد و در تیرماه سال 1382 برابر 4/71 درصد بوده است.
- شهروندان باسواد تهرانی به‌طور متوسط در روز 9/23 دقیقه روزنامه می‌خوانند. این رقم در تیرماه سال 82، 8/27 دقیقه، در تیرماه سال 80، 30 دقیقه و در بهمن‌ماه سال 78، 2/38 دقیقه بوده است.
- روزنامه همشهری با 4/73 درصد، جام‌جم (2/34 درصد)، ایران (6/28 درصد)، خبر ورزشی (5/15 درصد)، کیهان (2/12 درصد)، اطلاعات (9/8 درصد)، اعتماد ملی (0/4 درصد)، اعتماد (7/2 درصد)، پیروزی (4/2 درصد) و ابرار ورزشی (2/2 درصد) به ترتیب پرمخاطب‌ترین روزنامه‌های موجود در اسفندماه سال 1385 در شهر تهران هستند.
- میانگین تعداد روزنامه‌هایی که هر شهروند روزنامه‌خوان تهرانی مطالعه می‌کند 17/2 بوده است که نسبت به سه‌سال قبل 7 صدم رشد نشان‌می‌دهد.
- 5/32 درصد خوانندگان روزنامه، "هر روز" روزنامه می‌خوانند. این نسبت در سال 1382، 9/36 درصد بوده است.
- 9/52 درصد روزنامه‌خوان‌های تهرانی خودشان روزنامه موردنظرشان را می‌خرند.
- رضایت از وضعیت اطلاع‌رسانی روزنامه‌ها نسبت به سال‌های قبل کاهش یافته است (1/39 درصد در اسفند 85، 6/47 درصد در تیرماه 82 و 5/55 درصد در تیرماه 80، در حد زیاد رضایت داشته‌اند).
- 1/34 درصد شهروندان تهرانی از اینترنت استفاده می‌کنند و 9/33 درصد نیزماهواره تماشا می‌کنند.
- 1/56 درصد کل جمعیت نمونه به اخبار رادیو- تلویزیون، 0/14 درصد به روزنامه‌ها و 7/13 درصد به هر دو اعتماد دارند. 6/12 درصد به هیچکدام اعتماد ندارند و 6/3 درصد نیز از پاسخ‌دادن امتناع کرده‌اند.
- خوانندگان روزنامه‌های همشهری و جام‌جم، اندکی بیشتر زن هستند. سایر روزنامه‌های پرمخاطب بیشتر مردانه‌اند. ترکیب جنسی در روزنامه ایران، 5/31 به 6/24 به نفع مردهاست. در اعتماد ملی و اعتماد، خوانندگان مرد دو برابر زن‌ها هستند. در خبر ورزشی، خوانندگان مرد 5 برابر زن‌هاست.
- به‌لحاظ وضع تأهل، روزنامه‌های سیاسی را اندکی بیشتر، افراد متأهل دنبال می‌کنند. اکثریت مخاطبان روزنامه‌های ورزشی مجرد هستند.
خلاصه یافته‌ها
• معرفی جامعه آماری و نمونه
جامعه آماری این بررسی کلیه شهروندان زن و مرد 15 سال و به بالای باسواد ساکن در مناطق بیست و دو گانه شهر تهران است. از بین این جمعیت، نمونه‌ای به حجم 1206 نفر با میزان اطمینان 95 در صد و خطای نمونه‌گیری منها و به‌علاوه3 انتخاب شد. 5/44 در صد افراد نمونه زن و 5/55 در صد مرد هستند. 8/65 درصدمتاهل و2/34 درصد مجردند. 8/10 درصد حقوق بگیر بخش دولتی، 8/9 درصد حقوق‌بگیر بخش خصوصی، 3/1 درصد کارفرما، 1/22 درصدکارکن مستقل، 2/31 درصد خانه‌دار، 7/5 درصد دانش‌آموز، 3/8 درصد دانشجو، 3/6 درصد بازنشسته و از کارافتاده و 5/4 درصد بیکار هستند. میانگین سنی کل جمعیت نمونه 4/33 سال و میانگین سال‌های تحصیل افراد 5/11 سال است.
• میزان کل خوانندگان روزنامه
0/75 درصد افراد نمونه با تناوب‌های هرروز، چند روز در هفته، یک روز در هفته و کمتر از یک روز در هفته روزنامه می‌خوانند. این میزان در سال 82 ، 4/71 درصد و در سال 80 ، 1/84 درصد بوده است.
• مدت زمان مطالعه روزنامه در روز
شهروندان تهرانی باسواد و روزنامه خوان به طور متوسط روزانه9/23 دقیقه روزنامه می خواننداین رقم در تیر ماه سال 82، 8/27 دقیقه ودر تیر ماه سال 80 ، 2/38 دقیقه بوده است.
مردها ، افراد متاهل، سالمندان ، افراد با سطح تحصیلات عالی ، کارفرماها و بازنشسته ها وقت بیشتری را صرف خواندن روزنامه می کنند.
• میزان خواننده عام هر روزنامه
روزنامه همشهری همچنان پرخواننده‌ترین روزنامه تهران است. این روزنامه با 4/73 درصد خواننده در صدر قرار دارد. به‌نسبت سال 82، حدوداً 10 درصد به میزان خوانندگان این روزنامه افزوده شده است. جام‌جم با 2/34 درصد و کاهش 12 درصدی نسبت به سال 82، در رتبه دوم قرار گرفته‌است. روزنامه ایران ردۀ سوم خود را با 6/28 درصد حفظ کرده است. روزنامه ایران در سال 82 نیز، 0/28 درصد فراوانی نسبی داشته است و تغییر محسوسی در مخاطبان آن ایجاد نشده است. خبرورزشی، اعتماد ملی، اعتماد، پیروزی و ابرار ورزشی در رده‌های چهارم تا دهم قرار دارند.
میانگین تعداد روزنامه‌هایی که هر شهروند روزنامه‌خوان مطالعه می‌کند، 17/2 روزنامه است که نسبت به سه سال قبل 07/0 افزایش نشان میدهد.
• تناوب زمانی روزنامه خواندن
3/43 درصد خوانندگان روزنامه هرروز، 4/22 درصد چند روز در هفته، 2/16 درصد حداقل یک‌روز در هفته و 1/18 درصد کمتر از هفته‌ای یک‌بار روزنامه مطالعه می‌کنند.
• نحوه تهیه روزنامه مورد مطالعه
9/52 درصد روزنامه‌خوان‌های تهرانی خودشان روزنامه موردنظرشان را می‌خرند. 3/14 درصد گفته‌اند همسرم می‌خرد. 2/9 درصد افراد گفته‌اند اعضاء خانواده آن‌را تهیه می‌کنند. 6/10 درصد در محل کار روزنامه می‌خوانند. 4/4 درصد روزنامه را از دوستان و همکاران می‌گیرند، 0/3 درصد مشترک هستند و یک درصد به سایر موارد ازجمله در مدرسه و دانشگاه و یا مطالعه اینترنتی اشاره کرده‌اند.
• زمان و مکان روزنامه‌خوانی
بیشترین روزنامه‌خوانی در ساعت 9 تا 11 صبح صورت می‌گیرد. 9/27 درصد افراد فقط در همین دو ساعت روزنامه می‌خوانند. تراکم بعدی در ساعات 2 تا 3 بعدازظهر و 9 تا 10 شب است.
5/65 درصد افراد روزنامه‌خوان، در منزل روزنامه را مطالعه می‌کنند و 2/30 درصد در محل کار. به‌رغم تغییراتی در ارقام مذکور و کاهش مطالعه در خانه و افزایش در محل کار، تغییری در الگوی زمان و مکان روزنامه‌خوانی خوانندگان تهرانی طی سال‌های اخیر به‌وجود نیامده است.
تنوع مطالب (5/16 درصد)، کامل و پرمحتوا بودن (0/14 درصد)، آگهی و نیازمندی‌ها (1/11 درصد)، حوادث (7/8 درصد)، اخبار ورزشی (7/7 درصد)، صادق‌تر است (4/5 درصد)، به‌روز بودن (2/5 درصد) و موضع سیاسی روزنامه (5/3 درصد) دلایل عمده خوانندگان در انتخاب روزنامۀ موردپسندشان است.
• موضوعاتی که بیشتر دنبال می‌شوند
موضوع حوادث با 3/41 درصد فراوانی نسبی، بیش از سایر موضوعات توسط خوانندگان روزنامه دنبال می‌شود. مطالب سیاسی با 9/18 درصد، ورزشی با 5/14، اقتصادی با 5/8 و خانوادگی با 2/5 درصد در مراتب بعدی قرار دارند.
در اولویت دوم موضوعاتی که توسط خوانندگان پیگیری می‌شود، حوادث باز هم با 8/17 درصد اول است. پس از آن، موضوعات اقتصادی با 5/13 و مطالب ورزشی با 9/12 درصد دوم و سوم و مطالب سیاسی با 5/9 درصد چهارم است.
• ارزیابی وضعیت رسانه‌ها
رضایت از وضعیت اطلاع‌رسانی روزنامه‌ها نسبت به سال‌های قبل روند نزولی دارد. در سال جاری، 1/39 درصد روزنامه‌خوان‌ها در حد خیلی و نسبتاً زیاد ابراز رضایت کرده‌اند. این رقم در سال 82، 5/55 درصد بوده است.
صرفاً یک‌چهارم افرادی که به‌نحوی روزنامه می‌خوانند، آزادی اطلاع‌رسانی روزنامه‌ها را در حد خیلی زیاد و نسبتاً زیاد می‌دانند. 2/56 درصد افراد در حد نسبتاً کم و خیلی کم و 3/12 درصد نیز معتقدند روزنامه‌ها اصلاً آزادی اطلاع‌رسانی ندارند.
• منابع خبری پاسخگویان
روزنامه‌ها منبع خبری 2/13 درصد از پاسخگویان برای اطلاع از مسایل روز کشور هستند. اکثریت 8/77 درصدی رادیو- تلویزیون را منبع خبری خود برای اطلاع از مسایل کشور اعلام کرده‌اند.
1/56 درصد از کل جمعیت نمونه به اخبار رادیو- تلویزیون بیشتر از روزنامه‌ها اعتماد دارند. 0/14 درصد گفته‌اند به روزنامه‌ها و 7/13 درصد به هردو اعتماد دارند. 6/12 درصد به هیچکدام اعتماد ندارند و 6/3 درصد هم از پاسخگویی امتناع کرده‌اند.
1/34 درصد گفته‌اند از اینترنت استفاده می‌کنند.
همچنین 9/33 درصد گفته‌اند ماهواره تماشا می‌کنند.
و شهر را از محل زندگی ساقط می کند.