آیا آنچه در جهان می گذرد، حتی به صورت تفصیلی موجب است یا غیر موجب؟ به عبارت دیگر : آیا قوانینی وجود دارند که هم در نظام طبیعت و هم در نظام فکر بر سیر رویدادها حکومت کنند؟ یا آنکه به خلاف، ما لااقل تا درجه ای با حکومت تصادف، اختیار و آزادی، بر حسب اینکه کدام یک از این تعابیر را برگزینیم، سرو کار داریم. هنگامی که کسی صاعقه زده می شود یا در بخت آزمایی جایزه بزرگ را می برد، آیا این امر نتیجه جبر و ضرورت است یا واقعه ای است اتفاقی؟ هنگامی که فردی خود را از بالای برجی پایین می اندازد، آیای جبر درونی او را به این کار وا می دارد یا از تصمیمی که آزادانه گرفته است پیروی می کند ؟
چه بسیارند پرسشهایی از اینگونه که در هر روزگاری فیلسوفان همه کشور ها را به خود مشغول داشته اند و در پرتو علوم طبیعی از نو مورد توجه قرار می گیرند. به نظر می رسد که امروز عقول بر حسب پاسخی که به این پرسش ها میدهند به دو اردوگاه متقابل تقسیم می شوند : از یک سو طرفداران موجودیت و از سوی دیگر طرفداران عدم موجودیت.و چون طبقه بندی افراد در مقولات کاملا متمایز آسان است، هر کس که اندکی در این موضوع اظهار نظر کند، قهرا این یا آن برچسب به او زده می شود. برخورد عقاید خالی از لطف نیست، حجتهایی که از زیرکانه ترینش آغاز و به عامیانه ترینش ختم می شود. با این همه تیر غالب احتجاجات به نشانه نمی رود و نتیجه پیکار نامعلوم می ماند.
در حقیقت هر دو اردوگاه استدلال های خود را بر مبادی مفروضی پایه گذاری میکنند که بدیهی می شمارند، و التفات نمی کنند که این مبادی مفروض در هر دسته فرق می کند و اغلب از این امر غافل می مانند که استدلال های مبتنی بر آن مبادی مفروض را به مضمونشان ربط دهند. جای شگفتی نیست که این مبادی مفروض نا همگرا، به نتایج متفاوتی رهنمون شوند و هر دسته سرسختانه به نتایج استنتاجهای قیاسی خاص خود بچسبد.
بدین سان هر رویدادی خواه طبیعی خواه ذهنی، بر حسب فرضی پیشین که به عنوان مبدا اصلی آن رویداد اختیار میشود ممکن است موجب یا غیر موجب به نظر آید بحث درباره مثال هایی چند سخنم را روشن خواهد کرد.
ادامه دارد...
ماکس پلانک، سخنرانی مورخ 4 دسامبر 1937 در دانشگاه فنی مونیخ
ترجمه توسط ایلیا تیموری از کتاب سخنرانی ها و خاطرات، اثر ماکس پلانک
www.no0jum.co.sr
www.cosmos.co.sr
